توضیح: پیشتر توضیحات زیر را ضروری می دانم:
نخست این که :این مقاله در سال 1392 تهیه شده بود که بصورت ثبت موقت در این وبلاگ ذخیره کرده بودم. اکنون که بحث بازسازی این برج در فضای مجازی مطرح شده است، ترجیح دادم مقاله را بصورت کامل در این وبلاگ منتشر نمایم. شاید بتواند این نوشته در بازسای درست برج بکار آید( البته اگر اراده ای برای ساخت و بازساری برج وجود داشته باشد.)
دو دیگر این که: این مقاله همراه با تصاویر بسیار مناسبی تهیه شده بود که متاسفانه در این پست امکان درج آنها وجود نداشت. شاید اگر فرصت و حوصله ای برایم بوجود آید تصاویر را هم آماده و منتشر نمایم.
چكيده:
برج تل پير روستاي كهن(kahn)، بر روي مقبره اي به نام "پير" در ابتداي ورودي اصلي اين روستا و تقریبا"در انتهای پيش آمدگي تپه ای به همین نام (تل پیر tale pir ) بنا شده است. اين بنا تماما" از سنگ و با ملات گچ و آهك ساخته شده است. پايه برج دايره اي است به قطر تقريبي 22 متر كه در اطراف فضاي چهار ضلعي داخلي ايجاد شده است. ديوار ه برج در طبقه اول با قطر قابل ملاحظه اي ساخته شده تا توان و استقامتِ بارِ سنگيني و رانش هاي برج را داشته باشد. ساقه برج به موازات ارتفاع گرفتن از سطح زمين نازك تر شده و هنگام رسيدن به رأس برج به حداقل خود مي رسد.
این برج بنایِ تماما" سنگی سه طبقه ای است که به دلیل ساخت آن بر روی مقبره ای که احتمالا" پیری از بزرگان صوفیه بوده آنرا می توان در ردیف برج های آرامگاهیِ چند منظوره قرار داد. زيرا در روزهاي امن و آرام مردم روستا به نوعي با ديد تقدس به زيارت پير مي رفتند و در روزهاي نا امني از آن به عنوان مركزي جهت دفاع در برابر قبايل مهاجم و راهزنان استفاده مي کرده اند.
زمینِ تل پیر در بعضی نقاط دارای خاک رسوبی بسیار مقاومی است که برج بر روی چنین زمینی بنا شده است. علاوه بر این، پایه برج بر روی قلوه سنگ هایی شفته ریزی شده بنا شده تا توان و مقاومت برج را در برابر سنگینی وزن زیاد آن بالا ببرد. برج دارای ساختاری ساده و فاقد آرايش می باشد. تنها در نقطه شروع طبقه سوم با بیرون آمدگي اندکی در بدنه بنا، تغییری در ظاهر برج به وجود آمده که در نتيجه هم فضای داخلي بیشتري برای دیده بانان و مدافعانِ داخلِ برج را ایجاد نموده و هم بر روی بخش بیرون زدگی منافذی جهت تیر اندازی به صورت عمودي فراهم ساخته است. اين سوراخ ها امكان تير اندازي به دشمن را هنگامي که دشمن دورادور برج را گرفته یا قصد بالا آمدن از دیواره برج را داشته ايجاد مي نموده است. بر روی نقطه انتهایی برج کنگره هایی وجود داشته که جلوه خاصی به برج می داده است.
برج تل پير تا پيش از زلزله سال 66 كاملا"سالم بوده و زلزله مزبور موجب فرو ريختن طبقات سوم و دوم برج شده است . آوار اين ريزش بر روي پايه بخش جانبيِ ضلع جنوبي برج و بر روي سقف طبقه اول فرود آمده است. بخش ضلع شمال شرقي برج از پايه تا نيمي از طبقه دوم سالم باقي مانده است. اين نوشتار قصد باز سازي مجازي برج را از روي بقاياي موجود و تصاوير ذهني مشاهده شده پيش از تخريب را دارد. بي ترديد اين نوشتار و كمك فكري همولايتي هاي ديگر مي تواند در بازسازي و مرمت اين بناي تاريخي كمك مؤثري باشد.
مقدمه:
تعریف برج:
برج در لغت، بناي بلند و باريك و استوانه اي يا چند پهلواي است كه بيشتر براي ديده باني و دفاع، جدا يا پيوسته به ديوار و باروي شهر [يا روستا] ساخته مي شده است.( 1-دايره المعارف اسلامي -،ج سوم،مدخل برج) اين كلمه در زبان فارسى به هر بناى شاخص، اعم از قلعه، كاخ، بارو، كوشك و هر ساختمان بلند يا وسيع ديگر گفته مىشود و بناهاى تاريخى زيادى در ايران به نام برج معروف هستند؛ در اصطلاح هيئت به منزل گاه ستارگان و نيز به هريك از ماه هاى دوازدهگانه سال در روز شمار شمسى نيز گفته مىشود. زبان دانان عرب به دليل وجود هم خانوادههاى فراوان و در بسيارى موارد ناسازگار با هم، در شناسايى ريشه اين كلمه دچار سردرگمى شده و احياناً براى آن دو اصل مستقل ياد كردهاند: ظهور و پناهگاه. برخى نيز جهت برقرارى ارتباط بين اين واژه با ديگر هم خانوادههاى آن مانند تبرّج به دو شاخصه بلندى و در معرض ديد بودن در تعريف برج اشاره كردهاند. اين در حالى است كه ريشه شناسان، برج به معناى مورد نظر را از واژگان معرّب شمرده، براى آن سابقهاى يونانى و به تبع آن سريانى قائلاند.
واژه پِرگِس در يونانى به معناى كنگرههاى روى باروى شهر، در زبان سريانى با اندكى تغيير به معناى مناره، كنگره و ماندگاه مسافران و به همين مناسبت در خصوص توقف گاه اجرام آسمانى به كار رفته و به احتمال بسيار اصطلاحى نظامى در شام و عربستان شمالى از مناطق تحت نفوذ روميان بوده و از آن به گويش هاى آرامى و سپس عربى پا گذاشته وبا پذيرش قواعد جمع عربى به شكل بروج در قرآن به كار رفته است.(2-،دائره المعارف قرآن كريم،ج5 مقاله برج)
در بسياري از منابع نيز "منار" و "مناره" به جاي برج به كار رفته است." واژه منار عربی می نماید، اما باید دانست که در عربستان باستان مناره ای پیدا نشده است. که گمان عربی بودن آن را تقویت نماید. در ایران باستان میل های میان راه ها برای آتش افروزی و گونه ای تلگراف و فرستادن پیام کار برد داشته است و دیوان برید بنا به نوشته های یونانی در زمان هخامنشیان خبرها را با سرعتی شگفتی آور به پیرامون کشور می رسانده است...بنا بر این میل پدیده ای ایرانی و نام منار با آن که عربی است ترجمه یک واژه فارسی بشمار می رود و این نام بعدها نیز که بر فراز مناره ها آتش افروخته نمی شد برای منار بر جای ماند حتی اگر مناره ها کنار مساجد بر پای شده باشند.(3-ص 1 رضا مرادی غیاث ابادی)
برج ها و پيشينه ي تاريخي ساخت آنها:
برج در لغت به بناهاي بلند و باريك و استوانه اي يا چند پهلوئي اطلاق مي شود كه جدا يا پيوسته به ديوار قلعه، شهر و يا روستا و بيشتر به منظور ديده باني و دفاع ساخته مي شده است. برج در ايران كاربرد هاي متنوع و متعددي داشته است. بقاياي برج هايي كه از كاوش هاي باستان شناسي در استحكامات قلعه حسنلو (قرن هشتم ق-م) و تصاوير بر گرفته از نقوش برجسته دوره آشوري، بقاياي برج دوره ساساني در فيروز آباد فارس، تخت سليمان و ....(4- دائره المعارف اسلامي، مدخل برج) باقي مانده گوياي كاربري استحكاماتي مشابه برج هاي مورد نظر در دوره هاي حتي پيش از اسلام مي باشد. نوع كاربري و تغيير و تحول در شيوه استفاده و نوع معماري ساخت برج ها خود از اهميت بسزايي برخوردار است. زيرا مستلزم شناخت نسبي خاستگاه و نوع معماري هر سرزمين مي باشد.
به نظر مي رسد نوع كاربري اين برج ها اگر چه در سده هاي هشتم تا پيش از دوره هخامنشيان بيشتر جنبه دفاعي داشته اما در دوره هخامنشيان و ساسانيان جنبه كاربري با اهميت ترِ ديگري نيز براي برج ها مطرح شده و آن كاربري راهنمايي كاروان ها يا افراد گمشده و افراد ديوان بريد بوده است. اين نوع كاربري بويژه در مراكز و سراسر نقاطي كه از امنيت نسبي برخوردار بوده اند وجود داشته است. اين نوع كاربري در دوره اسلامي خاص بعضي از برج هاي منفرد و بين راهي شده كه به "ميل" هاي راهنما معروف شده اند. اين بناها داراي ارتفاعي زياد و به صورت ميله اي باريك و ظريف ساخته مي شده اند كه پلكان داخلي و مارپيچ آنها امكان عبور تنها يك نفر را داشته است. بر فراز اين برج ها در شب هنگام جهت راهنمايي مسافران و گمشدگان آتش مي افروختند.
با رسيدن به دروه اسلامي برج ها علاوه بر كاركرد چند سويه نظامي، ديده باني و راهنمايي از جنبه هنري نيز برخوردار شده و بر غناي هنر معماري آن افزوده شده است. به اين معنا كه در معماري بيروني و داخلي برج ها معمار جلوه هاي زيباشناختي را نيز افزوده و اين روي كرد به اين نوع معماري به ويژه در ايران زمين جايگاه خاصي يافته است.
اما معماري برج ها در شهرهاي كوچك و روستاها تا اواخر دوره قاجار بنا به اقتضاي محيط و شرايط اقليمي و امنيتي و امكانات و مصالح موجود با حداقل ديدگاه زيباشناختي ساخته شده اند. اين برج ها با در نظر گرفتن فنون معماري و مصالح و نيروي انساني در دسترس، غالبا" مخروط ناقصي هستند كه در چند طبقه بنا شده اند. فضاي داخلي اين برج ها گاه داراي محل هايي براي انبار كردن و نگهداري آذوقه چند روزه مدافعان برج و همچنين راه پله هاي ثابتِ مدور و تنگ در بدنه برج و يا فاقد راه پله ثابت بنا شده اند و گاه نيز فاقد محل نگهداري آذوقه و همچنين پلكان ثابت هستند .
برج تل پير روستاي كهن(kahn) با ساختار ساده خود داراي ويژه گي هاي قابل تأملي است كه در كنار مجموعه برج هايي از اين دست هم از نظر نوع معماري و هم به لحاظ جايگاه آن در ايجاد امنيت و دفاع از روستا در مقطعي از زمان كه بيشتر نواحي روستايي دستخوش آماج حملات راه زنان قرار داشته حائز اهميت مي باشد. اين برج كه تماما" از سنگ ساخته شده است بر روي بلندي اي به نام "تل پير" و بر روي مقبره اي به نام "پير" در ابتداي ورودي اصلي روستا بنا شده است. پايه برج دايره اي است به قطر تقريبي 22 متر كه در اطراف فضاي چهار ضلعي (مربع - مستطيل) طبقه اول ساخته شده است. برج در مقطع پايه و تا نيمي از طبقه اول از قطر قابل ملاحظه اي بر خوردار است. اين قطر زياد جهت بالا بردن توان استقامت سنگيني برج ايجاد شده است. ساقه برج به موازات ارتفاع گرفتن از سطح زمين نازك تر شده تا هنگامي كه به رأس مي رسد از حداقل فضا برخوردار مي شود.
روستای کهنkahn( موقعیت جغرافیایی):
روستای کهن به مختصات طول جغرافیایی 07 درجه و 56 دقیقه ،عرض جغرافیایی 33درجه و 31 دقیقه و ارتفاع متوسط 2200 متر در 39 کیلومتری شهر کوهبنان از شهرستانهای کرمان قرار گرفته است.
از نزدیک به 200 خانوار این روستا در گذشته در حال حاضر 42 خانوار که شامل 133 نفر است و از این تعداد 49 در صدشان با سوادند در روستا زندگی می کنند. موقعیت روستا نیمه کوهستانی است که دارای هوایی معتدل در تابستان و هوای سرد در پاییز و زمستان می باشد.(4- ص 70فرهنگ جغرافيايي...ج8)
برخورداري از آب و هواي مناسب در بين مجموعه اي از روستاهاي هم جوار كه فاقد آب و هوايي نظير اين روستا هستند. از دير باز به اين روستا ارج و قرب خاصي داده است. استعداد زمين، آب و هوا
شناخت عمومی برج تل پیر:
این برجِ تماما" سنگی، بنايي است در سه طبقه که به دلیل ساخت آن بر روی مقبره ای که احتمالا" مربوط به یکی ازپیران از بزرگان گمنام اهل تصوف بوده، ساخته شده است. از اين رو مي توان اين برج را در ردیف برج های آرامگاهی نيز قرار داد. در ابتدای راه ورودی اصلی روستا تقریبا" در انتهای بلندی تپه ای به همین نام (تل پیر tale pir ) كه به شيب تقريبا" تندي منتهي مي شود مستقر شده است.
شکل ظاهری برج، مخروط ناقص یا بنای کله قندی است که فاقد رأس می باشد. به عبارت دیگر شکل ظاهری آن کاملا" همان شکل مهره ي قلعه در بازی شطرنج مي باشد. در ساختمان برج از سنگ و ملات آهك و گچ استفاده شده است. نقشه ي بیرونی آن در مقطعِ زمینی دایره ای شکل و از داخل در طبقه اول مربع- مستطیل می باشد. ارتفاع تقریبی برج 8 متر بوده است.
برج بر پی و بنیادی از قلوه سنگ بر پا شده که از دیده پنهان می باشد. تمامی سطح خارجی برج فاقد هر گونه تزئین خاصي می باشد. تنها در آخرین طبقه یعنی رأس و بخش دیده بانی كه غیر مسقف نيز هست بیرون زدگی اندکی وجود دارد که مانند حلقه ای انتهای برج را در بر می گیرد. این تغییر در ساختار به انضمام گنگره هاي برج را كه متفاوت با جداره ساده بيروني است تنها بخش تزئیني مي باشد. برج دارای یک در ورودی است که به سمت شرق باز می شود. درِ ورودي فاقد هر گونه تزئین و اضافه ای است که آنرا از دیواره برج مجزا سازد. بر بالای طاق ورودی دو تیر چوبی کم مقاومت قرار داده شده و تاق با سنگ ساده پوشش داده شده است. دقیقا" در وسط تاق سوراخی تعبيه شده که به طور مستقیم تا طبقه سوم امتداد مي یافته و کاربرد آن تیر اندازی یا ریزش هرگونه ابزار دفاعی بر سر دشمنی بوده است که تا پشتِ درِ ورودی برج پیشروی کرده است.
برج تل پير تا پيش از زلزله سال 66 كاملا" سالم بوده است. زلزله مزبور موجب فرو ريختن طبقات سوم و دوم برج شده كه آوار اين ريزش بر روي پايه بخش جانبي ضلع جنوبي برج و سقف طبقه اول فرو ريخته است. بخش ضلع شمال شرقي برج از پايه تا نيمي از طبقه دوم سالم باقي مانده است. اين نوشتار قصد باز سازي مجازي برج را از روي بقاياي موجود و تصاوير ذهني مشاهده شده پيش از تخريب را دارد.
معماری بخش بیرونی برج:
پایه یا مقطع بیرونی برج دایره ای است به قطر تقریبی 22 متر که به موازات فاصله گرفتن و بیشتر شدن ارتفاع از این قطر کاسته می شده است. زمین تل پیر در بعضی نقاط دارای خاک رسوبی بسیار مقاومی است که برج بر روی چنین زمینی بنا شده است. علاوه بر این پایه برج بر روی قلوه سنگ هایی شفته ریزی شده بنا شده تا توان مقاومت سنگینی وزن برج را داشته باشد.
ساقه برج به صورت مخروطی بالا رفته و تا ابتدای طبقه سوم از سبکی یک نواخت پیروی نموده و به صورت ملايم از قطر و ضخامت آن كاسته شده است. در نتيجه فضاي طبقات دوم و سوم كاهش يافته است. نقطه شروع طبقه سوم با بیرون زدگيِ اندکی از بنا تغییری در ظاهر برج به وجود آورده که موجب ايجادِ فضایي بيشتر برای دیده بانان و مدافعان برج ایجاد نموده است. علاوه بر اين بر گرداگردِ بخش بیرون زدگی منافذی جهت تیر اندازی عمودي به دشمن هنگامي كه به پشت در ورودي رسيده و يا قصد بالا آمدن از بدنه برج را داشته تعبيه شده است. بر روی نقطه انتهایی برج کنگره هایی بنا شده بود که جلوه خاصی به برج می داد.
بنابر این حلقه رأس برج علاوه بر تغییر در ظاهر یک نواخت آن محل مناسبی را برای مدافعان برج یعنی بر گرداگرد آن ایجاد کرده است. این بخش یعنی طبقه سوم مسقف نبوده است. ارتفاع بخش بیرونی طبقه اول برج بر اساس بقایای موجود بطور دقیق قابل مقایسه می باشد اما محاسبه بخش بیرونی طبقه دوم به دلیل فروریختگی دو سوم آن و طبقه سوم که به طور کامل فرو ریخته است با سختی روبروست. محاسبه تقریبی طبقه سوم با در نظر گرفتن دیگر برج های مشابه نا ممكن نيست. ارتفاع كامل برج با توجه به این که هر یک از طبقات(اول و دوم) به لحاظ فراهم ساختن امکان تردد یک فرد متوسط القامت می بایست حداقل 1/80 متر باشد بصورت تقريبِ نزديك به واقع ميسر مي باشد.
معماری بخش داخلی برج:
طبقه اول
کارشیو یا پلان داخلی طبقه اول مربع - مستطیل می باشد. مشخص است معمار برای تقسیم سنگینی و کاستن از رانش های جانبی از چنین کارشیوی استفاده کرده تا به استحکام بیشتر برج کمک نماید. استفاده کامل از سنگ به عنوان تنها ابزار کار و توجه به چگونگی پوشش سقف های سنگی که آشکارا یاد آور نوع معماری دوره ساسانی در ایجاد سقف های گنبدی سنگي می باشد، قابل توجه و در عين حال جالب می باشد. معمار نخست چهار گوشه های(گوشواره هاي) کارشیو مربع مستطیل را با خبرگی، تا حدی که مقدمات ساخت گنبد را فراهم سازد ایجاد و سپس گنبد را بر فراز آن فضا بنا کرده است. جذابیت کار هنگامی بیشتر جلب توجه می کند که به سطوح داخلی سقف طبقه اول توجه شود. فضاي داخلي برج به حرمت پير خفته در آن و اين كه مردم به زيارت پير مي آمده اند با ظرافت نسبي ساخته شده است. استفاده از سنگ های صاف تر در ايجاد بدنه و سقف نشان از تعمد معمار در اين رابطه دارد.
در بخش داخلی و بدنه برج هیچ گونه راه پله ای بنا نشده است. این شيوه ساخت متفاوت با دیگر برج های سنگی مشابه در منطقه می باشد كه به نوبه خود قابل تأمل مي باشد. در بخش میانی سقف، معمار قسمتی از سقف را به قدر استقرار پلكاني سيار و گذر يك نفر باز گذاشته تا علاوه بر تأمین روشنایی بتواند راه ارتباطی و تردد به دیگر طبقات را نیز با پلکانی چوبی را فراهم سازد. تا پیش از فرو ريختن برج اين پلكان در طبقه اول برج وجود داشت. جهت رعایت مسایل ایمنی به غیر از این منفذ هیج گونه منفذ دیگري در دیواره طبقه اول وجود ندارد. اين ويژگي نشان از نوع ديدگاه معمار در تأمين هر چه بيشتر امنيت براي مدافعان برج و استفاده بهينه از كلِ فضاي داخلي دارد.
طبقه دوم
بنابر مشاهدات عینی، تا زمانی که برج پا برجا و سالم بود، کارشیو طبقه دوم دایره ای شکل و سقف گنبدي آن نیز فاقد ظرافت طبقه اول بوده است. در میانه سقف طبقه دوم همانند طبقه اول دایره ای به قدر گذاشتن پلکان چوبی و گذشتن یک نفر از آن باز بوده است. بر روی بدنه طبقه دوم سوراخ هایی به صورت افقی و عمودی تعبیه شده بود که علاوه بر تأمین روشنایی امکان تیر اندازی به دشمن و دیده بانی را نیز فراهم می ساخت. باز سازي طبقه دوم بر اساس بقاياي بخش شمالي برج امكان پذير بوده و محاسبه محيط و ارتفاع آن نيز با توجه به نياز تردد افراد در آن تقريب
طبقه سوم
برج هنگامی که به طبقه سوم می رسد از حداقل قطر و در نتيجه حداقل فضای داخلي برخوردار می شود. معمار بنا به رسم مألوف در ساختار برج هاي آن دوره، جهت تغییر در یکنواختی شکل ظاهری برج و همچنین ایجاد فضایی بیشتر با استفاده از سنگ های بزرگتر بیرون زدگی ای بر گرداگرد رأس برج ایجاد نموده است.همانند رأس برجِ خشتيِ رتك، برجِ نيمه سنگي خوسف و برج هاي افزاد. این اقدام حلقه اي را بر رأس برج ایجاد می کند كه موجب تقويت جنبه دفاعي برج و نهايتا"امتيازي از دیدگاه سوق الجیشی براي برج و برج هاي نظير آن شده است. به اين معنا كه با تعبیه سوراخ هایی در اين بخش بيرون زدگيِ رأس برج به سمت پايين، امكان دفاع و تير اندازي به دشمن را به صورت عمودی بر گرداگرد برج را در زمانی که دشمن تا پای برج راه می یافت و قصد بالا آمدن از بدنه برج را داشت ایجاد می کرد. بر نقطه انتهایی رإس برج کنگره هایی تعبیه شده بود که موجب زيبايي برج مي شد. طبقه سوم به منزله جان پناه براي ديده بانان عمل می کرده است. طبقه سوم فاقد سقف و باز بوده است.
برج تل پیر روستای کهن را از نظر ساختار معماری بخش های خارجی آن می توان مشابه برج های سالم و باقی مانده در روستاهای خوسف، رتک و افزاد کوهبنان دانست. بنابراین این برج های این سه روستا، می توانند الگوی مناسبی جهت مرمت و بازسازی برج تل پیر روستای کهن باشند. البته تاکید می نماید تنها از نظر معماریِ ساختارِ بیرونی، وگرنه ساختار درونیِ برج تل پیر معماری خاصِ خود را داشته است.
مصالح ساختمانی:
بنا به شرایط اقلیمی یعنی نیمه کوهستانی بودن منطقه و دسترسی آسان به سنگ، در ساخت برج تنها از سنگ و ملات آهك و گچ استفاده شده است. دیوار برج حداقل تا ارتفاع نيمي از طبقه اول از ضخامت قابل توجهی برخوردار بوده است. در پشت چهار گوشه دیوار مربع مستطیل داخلی بنا از قلوه سنگ و لاشه سنگ و در بخش بيروني از سنگ هاي نسبتا" صاف استفاده شده است و به این شکل دیوار بالا آمده است. در دیگر طبقات بالایی نیز ديوارّحداقل سه قسمت داخلی، میانی و بیرونی داشته که در ساخت بخش هاي داخلی و بيروني حتی الامکان سنگ های صاف یا نیمه صاف و در بخش میانی، سنگ لاشه و عمدتا" ناصاف به كار رفته است. هنگامی که ساخت برج به اتمام رسیده و یا احتمالا" به موازات بالا رفتن ديواره برج، معمار جهت زیبا سازي ظاهر بنا و همچنین به حداقل رساندن امکان بالا رفتن از بدنه برج از سنگ های با ابعاد مختلف اما تقریبا" صاف استفاده نموده و منافذ بین سنگ ها را نیز با ملات ساروج پر ساخته است.
کاربری بخش های مختلف برج:
کیفیت متفاوت ساخت داخلی طبقه اول با دو طبقه دیگر از نظر زیبا شناسی، (به دلیل رعایت حد اقلی توجه به زیبا سازی) را می توان احتمالا به دو دلیل زیر دانست:
1- به احترام پیری که در این طبقه مدفون بوده است.
2- در ساعاتی از روز های آرام که مردم به زیارت می آمده اند و یا مدافعان با فراغ بال می توانسته اند ساعاتی را به استراحت بپردازند مکان مناسبی جهت ایجاد نماید.
اما در کلیت قضیه می توان کاربری اصلیِ برج تل پیر را در هنگام بنا و تا سال ها پس از آن، دفاعی دانست. مستندات شفاهی از پیران روستا (صرف نظر از نقل قول هایی که بیشتر جنبه داستان دارند و آمیخته ای از اغراق هستند) نیز گویای همین موضوع می باشد.
منابع:
1 -دايره المعارف اسلامي -،ج سوم
2- محمد جواد معموري، دائره المعارف قرآن كريم، ج 5، مركز فرهنگ و معارف قرآن، مقاله برج
3- میل ها و مناره های ایران، رضا مرادی غیاث آبادی ج 4 ، تهران 1373
4-فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان کرمان، شهرستان زرند، ج هشتم، انتشارات سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، جاپ اول 1382، تهران